Vengo de moler morena de los molinos de arriba
Dormir con la molinera ole olé
No me cobra la molida
Que vengo de moler morena”
Co paso do tempo costa crer que este pobo de San Miguel fora un pobo de muiñeiros por excelencia. Temos os vestixios de varios destes muíños e nalgún caso a tremenda sorte de poder admiralos aínda que en mal estado de conservación.
Dende a Barranca, do rego do mesmo nome ou o Río Vello de nome popular, partía o Río Pequeno. Este era unha canle feita pola man do home, pola man dos antepasados para mover máis dunha ducia larga de muíños.
Esta canle tiña unhas dimensións de 50-70 cms de fondo e unha dimensión semellante de ancho.
Na Ferrería dende a casa de Marcos o río discorría por un leito feito encima dun paredón de pedra e terra que na parte mais alta chegaba a ter ata 2 metros de alto, isto era para darlle á auga a altura suficiente para mover un antigo muíño cuxas ruínas estaban no camiño que leva da estrada da Barranca ao río Vello.
Muiños da Ferrería
Como di ao refrán "á fonte e ao muín sempre vai o máis ruín" polo que moitas veces ían os cativos da casa levar os sacos de gran.
O muiñeiro botaba o gran na muxega e este baixaba pola carraca cara a pedra ou moa que era a encargada de relar o gran de trigo ou maíz.
A fariña unha vez relada quedaba recollida no caixón ou bombo.
A moa ou pedra era movida grazas á auga que baixaba pola canle, esta auga facía mover o rodicio (peza baixo a auga que tiña áspas) . Para dar máis ou menos forza de auga ao rodicio había unha pequena trampilla que regulaba a cantidade de auga, o pecho.
A pedras nunca podían estar lisas porque deste xeito non machucarían o gran polo que había que picalas. Sacábanse do seu lugar grazas aos chamados apeadoiros que levantaban a pedra do seu sitio e deste xeito poderían picarse. Estas pedras nalgún caso procedían de Santander tal e como nos contou Fernando de Barreira.
A mediados do século pasado a maioría dos muíños particulares só servían para gardar os apeiros de labranza e outros trastes das casas a que pertencían e os que funcionaban facíano para moer por conta allea o trigo e o maíz que os veciños levaban para poder facer posteriormente o pan.
Os últimos muíños que se recordan moendo no pobo foron o de Ramón do Chaparro en Entrerrios, que nos últimos anos tiña motor eléctrico, o do Xastrón na Barranca,o da Cerdeira que levaban Tomás do Neneto e Victorina do Rinlego noSouto e o de Rocha en Pumarín.
Muíño de Ramón en Entrerrios un dos últimos que se recorda moendo no pobo.
Había varios muíños dalgúns, so quedan as ruínas, outros afortunadamente seguen en pe.
Arriba do barrio da Barranca, subindo o curso do río no medio do monte, aínda existen as ruínas de tres muíños, os muíños da “Barranca de Enriba”
Dende a Barranca para abaixo tiñan muíño as casas de Barreira, Xastrón, Antón, Miranda, Avelino e o de Marcos.
Na Ferrería atopamos tres: o de Marcelino, o de Gerardo e o de Francisco dos Martices,
Seguindo, en ruínas hoxe en día, atopábamos o muíño da Parcería, o de Ramón moi ben conservado, o de Vitorina de Tomás do Neneto, o de Pacencia (hoxe perfectamente restaurado) o do Zarrulleiro (en ruinas), o de Rocha, o de Couso e o muíño do Merlín, a este último, ía sobre todo xente de Salxendrez xa que lles cadraba moito máis cerca que calquera outro.
Aos muíños no só se levaba o gran a moer; o muiñeiro tamén vendía fariña do gran que xuntaba conta do pago por usar o muíño, é dicir cando, el verquía o gran na moxega, cunha medida (maquía) sacaba o que lle pertencía segundo a cantidade que lle levaban a moer. Chegábase a buscar fariña aos muíños de Celeiro de Mariñaos que era dos mais grandes da contorna ou aos de Esteiro. Con esta fariña facíase o pan na casa, aqueles que tiñan forno. Mais tarde, entregábano a unha das tres panaderías que traballaban no pobo para que cocese e fixese as pezas de pan de ata catro quilos, pagando por elo ben en moeda ou cunha parte da fariña.
Tales panaderías eran a do Maeso (La Espiga de Oro) nas Pasadas, a de Xesús Dorado en Nogueiredo ou La Carruza que sendo de Benquerencia todolos días repartía o pan antes do xantar cun camión ata a Devesa.
Non resulta descabelado chegar a pensar que varios destes muíños teñan unha antigüidade de máis de 200 anos.
Nunha escritura de venta do ano 1675 que fai Salvador Menéndez faise referencia a un muíño ubicado no lugar do Curro en San Miguel falará do muíño do Zarrulleiro en Triana?.
“ Con mas el directo dominio y propiedades del molino do Curro sito en San Miguel de Reinante, que lo vendió Juan Domínguez de Fondós, vecino de Santiago de Foz a Don Juan Pardo Taboada y a Doña Isabel su mujer por escrituras de venta, la una pasó por tesimonio de Pedro Valea de Montouto, su fecha en 16 de diciembre de 1618 y la otra ante Domingo Rodríguez Bermudez en 30 de mayo de 1620 con la pensión de una misa perpetua que se debe en la Iglesia de dicha feligresía de San Miguel y por que se paga de limosna en cada año al cura de ella cinco reales y medio el cual dicho molino llevan en foro perpetuo Domingo López Alvelo y Isabel Fernández su hermana, mujer de Juan Dorrego, vecinos de San Miguel y pagan el canon y pensión en cada una doce ferrados de trigo y un carnero de dos años conforme a la escritura de foro que hizo el dicho Don Juan Pardo a Juan Fernández Alvelo y pasó por testimonio del dicho Pedro Valea de Montouto, su fecha 20 de mayo de 1621”
Tamén atopamos referencias antigas do muíño de Couso, aínda que nas escrituras atopadas faise sempre referencia a éste como o muíño do lugar de Meigode.
Con data do 12 de xullo de 1744 dous irmáns Carlos e Gaspar Acevedo Pardo Taboada (donos do pazo) dispútanse as pertenzas que quedaron á morte de súa nai María Josefa Pardo, aquí atopamos as primeiras referencias a este lugar.
“ pieza de heredad Cortiña que se halla pasado el río de junto a dicha casa, sembradura de seis ferrados que al presente labra Domingo de Oria según se alla sita donde dicen Meigode y testa por la parte de abajo con dicho rio y por la de arriba en la presa de dicho molino = mas otra pieza de heredad y tojal sembradura de doce ferrados poco mas o menos que llevan por renta los herederos de Bartholomé Dourado según testa por el poniente en dicho rio viejo y camino que viene de los Campos de Pousada para dicha casa y por el levante en el balado y pared que la divide de la Cortiña de Juan Sánchez.......
Muíño de Couso, un dos muíños con máis historia no pobo
O muíño do Merlín, moi ben conservado aínda hoxe en día, tamén ten a súa historia. Soubemos da súa historia a raíz dunha reclamación de dúas fincas e unha permuta pola metade dunha casa pertencente tamén a Juan Acevedo (propietario da casa do Pazo de Pumarín) que levaba o párroco León da Fraga o 29 de outubro do 1764.
“ asimismo es propio y perteneciente a este dicho Monasterio, dos heredades sitas en la mesma feligresía y Veiga de Vilachá de ella, sembradura entrambas de siete ferrados … fue demandada a los causantes del propio, Don Juan de Acevedo, la otra a los de Don Balthasar Menéndez, de las cuales se halla legítimo poseedor (o mosteiro) … donde pendió el pleito que ejecutó el presente escribano ejecutor, y de ellas se hallaba poseedor Don León da Fraga, cura y rector propio de la expresada feligresía y de la de Santiago de Reinante, …, por virtud de foro del poderhabiente (?) de dicho Don Juan de Acevedo y permuta del mencionado Don Balthasar Menéndez, que lo han ejecutado en la suposición que eran libres propias de los sobredichos, siendo incierto por seren de este propio Monasterio y como tales hállanse condenados a su restitución…, al tiempo que han otorgado los instrumentos de foro y permuta a favor del referido cura, y este había hecho una casa en la permutada y además de ello una zanja para sacar el agua del rio que le servía de confin por la parte del poniente, y llevarla a un molino y batán que hiciera en heredad del mismo Don Juan de Acevedo, y sobre de que dicho cura levantase la casa y cerrase la zanja por donde corría el agua al molino y batán fabricado en heredad de dicho Don Juan de Acevedo, hubo cuestión y reconociendo éste como igualmente dicho cura los perjuicios que se le seguían porque, de tapearse la mencionada zanja se perdía el molino y el batán”
Muíño do Merlín
Estes non son os únicos muíños dos que temos referencias antigas.
Lendo o Catastro do Marqués da Ensenada, datado do 1749, no referente aos muíños fariñeiros existentes no noso pobo, naqueles momentos 25, sitúan muíños xustamente en lugares nos que aínda hoxe atopamos muíños ou restos dos mesmos.
No lugar da Barranca tan só aparecía inventariado naqueles momentos un só muíño que pertencía a Don Francisco Prieto Pasaron.
No catastro, fálanos do lugar da Ferreira, ¿referirase á Ferrería que todos coñecemos? Pode ser, xa que aparecen reflectidos curiosamente tres muíños aquí: de Francisco Alonso el da Ferreira y consorte; Salvador Rodríguez e o de Vicente Alonso el da Ferreira
En“Tras dos Ríos” quizais Entrerrios? Aparecen varios: un de Alonso Prieto Pasarón el do Souto y cónxuxes , outro de Don Gabriel de Soto y consortes, o de de Caietano Gonzáles Trabieso, será un deles o muíño da Parcería?
No lugar chamado da Cerdeira, Don Balthasar Moreda tiña un muiño e Francisco Gonzáles de Balsa y consortes tiña outro, serán os muíños que hoxe coñecemos polos Muíños da Cerdeira?
En Pumariño aparecen catalogados os muíños de Don Francisco Gonzáles de la Rocha, o muíño propiamente de Pumariño y consorte, o de Juan Pérez veciño de Santiago de Reinante y consorte e outro ao que se lle atribúe a propiedade ao Mosteiro de Vilanova de Lourenzá.
Algúns , dos muíños dos que nos fai referencia o catastro, aparecen en lugares nos que en teoría non pasan ríos, polo que sospeitamos que poderían ser de vento como no lugar da Granda que pertencente a Bernardo de Balsa González, en Casal de Yta e consortes, na Comporta propiedade de Francisco Alonso el da Ferreira e por ultimo dous nas Pasadas: un pertencente a Don Balthasar Méndez e outro a Juan Antonio Alonso
Varios dos muíños inventariados neste catastro, non sabemos o lugar xeográfico exacto xa que por desgraza toponímicamente non conservamos eses lugares.
No lugar chamado Bibeiro (sospeitamos que sería arriba da Barranca )mencionan varios muíños un pertencente de Francisco Alonso da Ferreira e consortes, outro de Gregorio Fernández Andrade, el do Souto e consortes; outro que pertencía a Gabriel do Rego e por ultimo un pertencente a Vicente Alonso el da Ferreira.
No lugar chamado de Barañego había un muiño que pertencía a Don Balthasar Moreda veciño de San Pedro de Arante.
No Meixo Gaspar Acevedo, propietario do pazo de Pumarín, tiña un muíño.
E no lugar denominado dos Tarros (?) posuía un muiño Juan Antonio Sánchez y consortes.
Tampouco sabemos onde se sitúa o Carbeiro pero aquí tiña un muíño Pedro Pita el da Aspera y consortes.
Botando unha ollada ao pasado muiñeiro deste pobo, non se pode evitar sentir unha certa nostalxia ao observar o estado actual dalgún destes muíños. Esperemos que pronto poidamos velos sen silvas e maleza polo menos para honralos e recordalos como se merecen.
