Como en tódolos tempos as xentes que viven nos pobos tratan de vivir do traballo e de divertirse da mellor maneira posible. Case todos os veciños dunha aldea galega eran autónomos, isto é, vivían do seu propio traballo de labranza e gando, e algúns membros da familia tamén eran xornaleiros cando a prole da casa era moita, cousa bastante normal ata os anos sesenta do pasado século.
Os cartos que entraban nunha casa non eran moitos e había poucas diversións fora das festas patronais e feiras, ademais de xogar ás cartas ou o billar nas tabernas e cafés. Pero unha diversión popular que acontecía de pascuas a ramos era cando se casaba un viúvo ou unha viúva cun solteiro ou se casaban dous viúvos. Normalmente estas vodas celebrábanse case en secreto e nas misas da alba, moi de mañá, para que ninguén se decatase do asunto.
Pero o sixilo da parella, case sempre era coñecido por alguén que sen “propoñelo” contábao a alguén que a súa vez tamén o contaba a alguén. O boca a boca corría como a pólvora, é chegaba os oídos dos rapaces (e non tan rapaces) que aproveitaban o acontecemento para divertirse.
Era costume ir toda a noite de vodas facerlles un grande boureo os noivos baixo a fiestra do cuarto onde durmían. Un ruído estrondoso que facían con potas, potes, cazolas, almireces de bronce, cazos, caldeiros de cinc, chocas ou calquera cousa que soase dabondo para facer un bo boureo. A isto chamábanlle “ir de cinzarrada”, e encantábanlles estas troulas ou cinzarradas.
Ao tempo que batían nas cazolas cantaban coplas que se lles ocorrían para o momento, con unha música parecida os “cantares de cego”. Naquela época en que meu avó aínda era un home novo de trinta a corenta anos, había un veciño moi ocorrente e con moita chispa para compoñer as coplas, era Luis Iravedra, tamén coñecido como Luis da Cachela.
Algunha daquelas coplas quedou na memoria dos vellos, posiblemente por ser as de máis chispa ou das máis ocorrentes.
Miña sabidiña, miña preguiceira
tes un alumbrado que parece a Veiga
(A noiva, que non debía ter sona de ser moi traballadora, tiña só unha vela para alumarse, cousa que comparaban co pobre alumeado da Veiga)
Miña Josefiña, miña namorada
se non fora a morte, non eras casada
(Naturalmente se estaba viúva era porque lle morrera o marido, e si estaba solteira e casaba cun viúvo era porque lle morrera a muller)
Chamácheme “pouca roupa”,
se tes moita teu proveito,
teño menos que quitar
ás noites cando me deito
Tiraches o orinal, quixéchesme dar
veremos agora onde as de mexar
Algunha daquelas cousas que tiraban eran para “matar” ou ferir de verdade a quen lle deran tal era o caso daquel:
A brosa é de ferro que non é de bronce
O que queira comprala que vaia a misa das once
Era costume que o día de San Antonio, ou dun santo determinado que era protector dos animais, darlle esmola no día da súa festa, e tamén subastábanse cousas que a xente entregaba como ofrenda para sacar algún carto máis. Así que esta última copla refírese a ese día determinado, para facer a poxa (subasta) da brosa que lles tiraran os viuvos aos rapaces.
As costumes pasan e hoxe non se escoita ningunha cinzarrada, cousa que denota o elevado grado de liberdade e civilización dos pobos e das xentes, pero a costume de facer e cantar coplas tamén se perdeu, e so quedan aquelas de carácter folclórico. Unha pena para os poetas improvisados populares.
Este home xa foi homenaxeado e recordado pola xuventude do pobo, que en 1970-71 formaba o Plantel de Extensión Agraria, e editaba o xornal XUNTANZA. No número 10 da primeira quincena de 1971, facía unha pequena descripción
dun dos mais “esgrevios” (sic.) poetas e coplistas de San Miguel de tódolos tempos.
Si aqueles/as adolescentes tiveran o Google a man seguro que consultarían antes o significado de “esgrevio”, e caerían na conta que o cualificativo mais adecuado no caso, sería egregio; pero as limitacións eran as que eran, e non deixa de ser positivo o feito de querer ampliar vocabulario con unha verba que só troca o cualificativo da persoa, pero non o sentido da idea que quere transmitir esa persoa, como pode suceder hoxe en día en periódicos que se prezan de ser serios.
Dicían tamén que tódolos que coñecían a Luis coincidían en afirmar que a sua facilidade para compoñer versos e cantigas non tiña parella e que levaba a inspiración ó lombo sempre.
A primeira copla citada mais arriba como cinzarrada recollíase con unha pequena variante:
Miña Sabiniña,
miña peidoeira
tés un alumeado
que parece a Veiga.
E a tal eludida, presa de xenreira, recriminoulle que non se ocupara de atender os fillos e gañar o pan, que mellor lle sería. O noso poeta non ía quedar calado, e coa sua querenza pola poesía contestoulle a sua maneira:
Aínda cocín ontes
pra hoxe teño pan
e vou tomar o vaso
a cas do Catalan.
Cando un mozo na cantina lle pediu unhas coplas para divertir a ronda, enseguida compuxo a mais adecuada para o momento:
Válgame Dios de los Cielos
y también Santamaría
ti queres que eu che cante
pero a copa está vacía.
Desta forma tan fina, si o seu admirador quixo escoitar a Luis non tivo mais remedio que convidalo a unha copa.
Encontrándose no camiño un certo día cun veciño que, ou ben lle pediu unha copla ou ben simplemente lle espertou a inspiración, soltoulle:
Subín polos Carrizás
baixei polo Repicón
e na miña vida vin
un mógaro tan baballón.
O fulano que tiña o alcume de “O Mógaro” soltou mil centellas e saiu botando chispas.
Os tempos do racionamento e da necesidade tamén inspiraron o noso vate, como non!
Si Díos baixara do ceo
e vira a miña situación
iría a Xunta de Abastos
a pedir explicación.
Veño facendo un pitillo
con colillas que atopei
si esta e a nova España
pártame un raio si o sei.
Di a crónica de XUNTANZA, que firma o seudónimo “Verbas de Séculos”,(posiblemente un grupo de traballo) que Luis Iravedra tamén escribía coplas, como era costume popular, cando lle morría un burro a un/ha veciño/ña do pobo, pero non recolle ningunha nin nosoutros coñecemos tampouco.
Un home así podíase considerar un “artista”, e a coincidencia no tempo e no lugar con outra persoa ilustrada que dominaba tamén varias facetas artísticas, técnica oratoria, con formación para acometer calquera reto na España dos anos da postguerra como O Maestrillo, fixo que formaran parella artística. Das persoas que os coñeceron escoitamos de vez en cando, as vicisitudes pasadas co gallo dunha actuación que foron facer a un local a Castropol. A historia que pasou de boca en boca, dicía mais ou menos que o público non considerou que o espectáculo estivera a altura do prezo pagado na entrada, e os dous intérpretes tiveron que saír por pés.
E, resulta que volvendo a rebuscar na memoria dos tempos do dito Plantel de Extensión Agraria, e nos números de XUNTANZA, que confeccionaba aquela mocidade de San Miguel, no número 13 da segunda quincena de Nadal, do ano 1971, atopamos unha colaboración que en forma de romance (non podía ser doutra forma tratándose dunha aventura) que nos conta o acontecido cos nosos “heroes” e aventureiros.
A colaboración ten a firma de “LEONARDO”, e aínda que non investigamos a sua autoría, dado o nome utilizado, e recorrendo ó refrán que asegura que ou nas uñas ou nos pes as de tirar a quen es, case podemos asegurar que é obra dun sobriño, doutro “egregio” cantor deste pobo que xa tratamos neste bolg.
Di asi:
Casi todos no periódico
falan de cousas modernas
eu vou falar de dous vellos
que bensei merece a pena.
Pido perdón a familia
si en algo podo ofendelos
non é con mala intención
mais ben por pasar o tempo.
Dous homes formales son
os que escollo como tema
que os dous descansen en paz
si en algo lles dera pena.
Lois da Cachela era,
un home moi divertido
e a facer comedia foi
el e mais o Maestrillo.
Un día sin saber naide
a donde iban, a donde non
enganchan dúas maletas
e largan a Castropol.
O primeiro que fixeron
cando viron o local,
foi mirar a ver si había
unha porta por detrás.
Empezaron a anunciar
o que había aquela noite;
tan ben souperon facelo
que estuvo de bote en bote.
Mais ou menos pola dez
puxéronse a traballar
e no medio da función
tiveron a ben liscar.
Todos os que estaban dentro
empezaron a berrar,
que era moito o que cobraban
para o pouco traballar.
O Maestrillo empezoulles
con xoguiños de baraxa
e contoulles catro chistes
que a naide fixeron gracia.
Todos se erguian das sillas
decindo: ¡Non hay dereito!
que traballe solo un...
¿dondo vai o compañeiro?
E mentras que o Maestrillo
na guitarra iba tocar
Lois preparaba o trastes
pra escapar pola ventá.
Pra cenar encargaron
un guiso de bacalao
e tiveron que deixalo
ou poñer o lombo ó pao.
Canta pena non terían
polo bacalao guisado
pois xa estaban sin almorzo
¡eso si que era o mais malo!
-Fora mellor cenar antes
-dixo Lois bromeando-
ahora xa non podemos
e témomos que ir andando.
O Maestrillo era listo,
facía escola no pobo
e Lois que en paz descanse
poñíalle solas ós zocos.
Ahora que si un viudo
lle petaba por casarse
pa facer coplas e historias
naide podía igualarse.
A verdade é que ningún
marchaba sin cinzarrada
mais sin non iba Lois
haber non había nada.
Pero pro da comedia
estaban mal preparados
solo foron aquel día
e deulles mal resultado.
Mais cobrar si que cobraron
eso si, ben o fixeron
ganar non ganaron moito
pero tampouco o comeron.
Poño estas cousas presentes
ó Plantel de San Miguel
que cando faga teatro
trate de facelo ben.
