Praza do Souto

Praza do Souto

jueves, 16 de abril de 2020

HISTORIA DA IGREXA E O CEMITERIO POR TRES SÉCULOS.

IGREXA E CEMITERIO

Queremos ofrecer aquí unha historia ao longo dos tres últimos séculos da igrexa de San Miguel, referíndonos por suposto, a parte física e patrimonial, ao que puidemos saber da sua evolución, citando de pasada os párrocos que a rexentaron.

Os datos e fragmentos que aquí ofrecemos foron sacados da lectura dos libros do arquivo da parroquia depositados no Arquivo Diocesano de Mondoñedo, especialmente do Libro de Fábrica. Con este nome coñecese o libro de anotacións que se levan nunha parroquia e recolle as contas da mesma, con ingresos e gastos tanto ordinarios como extraordinarios, en tempos máis antigos as actas de presentación de contas por parte do “fabricario” (contable e tesoriro), as visitas pastorais e outras novidades que tivera a ben anotar o párroco, como doazóns, arranxos etc. Cando no texto aparece a palabra “fábrica” refírese aos fondos da igrexa para mantemento do edificio e do culto. Existen libros no arquivo desde principios do século XVII.

Tamén encontramos algún dato de apoio nun caderno de inventarios feito polo cura José Teijeira Moreda á súa chegada a parroquia no ano 1914.

Empezamos o relato no século XVII. No ano 1688 recollese no libro de fábrica un apeo de bens dos que se beneficiaba a igrexa, feito anteriormente polo bispo D. Alonso Mejía de Tovar, (bispo de Mondoñedo 1612-1616) polo seu secretario, polo cura Pedro de Moreda e dous veciños do pobo, que segundo parece estaba “en el libro biexo de la fábrica”. (observamos no parágrafo a continuación que “cura” leva o artigo feminino por que se está referindo as propiedades das que se beneficia o párroco que tiña encomendada “la cura de almas”).

...Otrosí dixeron que la cura de la dicha iglesia tiene las heredades siguientes: primeramente una casa junto al atrio de dicha iglesia con un ferrado de cortiña.
Mas tiene un ferrado de cortiña en la cortiña de Andres G...(abreviatura)  a la parte del nordés.
Mas en la Veiga de Salgueiros siete ferrados de heredad de sembradura que está en tres piezas que testan en el camino público que va para la mar.
Mas en la Veiga da Lagoa una pieza donde llaman Cardido que lleva tres ferrados de pan...
Mas la mitad de una pieza de heredad en Figueirido de servidumbre con D. Juan que lleraná de sembradura fanega de pan y testa con el camino de Moreiras.
Mas en donde dicen A Lagoa una pieza de heredad que está de servidumbre  con la fábrica de Reinante que llevará un celemín de pan...
Mas otra pieza de heredad donde dicen Pedregal que llevará dos ferrados de pan...
Mas en la Veiga de Pergontoiro una heredad donde dicen o Seixo, que llevará de sembradura tres ferrados de pan...
Mas otra heredad en el Coido, que llevará dos ferrados de pan...
Mas una heredad en Ribeiras que llevará un celemín de pan...
Mas donde dicen o coto, dos piezas de heredad, la una de ellas llevará tres ferrados de pan (...) y la otra lleva una anega de pan...
Mas otra pieza de heredad donde dicen O Pereiro que llevará un celemín de pan...
Mas un prado donde dicen O Castro que llevará de sembradura medio celemín de pan (...)la cuales dichas heredades lleva el cura que es de dicha iglesia y las llevaron sus antecesores.


En outubro de 1693, Sendo bispo de Mondoñedo Frei Miguel Quijada realizou visita pastoral a parroquia. Non parece que fose moi satisfactoria a visión que tivo do templo si lemos a descrición e o mandato que fixo ao cura e a freguesía, con ameaza de excomunión, como acostumaba a suceder, si se desobedecían as súas ordes. En resumen dixo que estaba indecente, que necesitaba pintura e que a Capela Maior era máis baixa que o corpo de igrexa e que tiña que ser arranxado facendo un escote entre os fregueses aportando o rico como rico e o pobre como pobre.

… Por cuanto habiendo estado personalmente Su Ilustrísima en la parroquia de dicha feligresía de San Miguel de Reinante y visto ocularmente que la Capilla Mayor de dicha iglesia estaba muy indecente así el Retablo, imágenes, como las paredes, altura y edificación de ella, por ser mas baja dicha Capilla Mayor que el cuerpo de la iglesia, haciendo por esta razón grande disonancia y fealdad para estar colocado el Santísimo Sacramento en ella con la veneración y culto posible (...) Por tanto mandaba y mandó Su Ilustrísima que dichos vecinos a su costa, (...) levanten la dicha capilla y la pongan igual y de la misma altura que tiene el cuerpo de dicha iglesia, blanqueando sus paredes de suerte que estén limpias y con la decencia debida; y para ejecutar esta obra por el menos coste que se pudiere, mandaría y mandó Su Ilustrísima al dicho Don Gregorio Fernández Vidal, cura de dicha parroquia, con intervención de dicha feligresía llamen maestros y pongan cábalas  para que se remate con el que por menos coste se obligase a hacer la dicha obra. Y para su satisfaccíón y coste, el dicho cura con asistencia de tres o cuatro personas, en la manera que se acostumbra, haga repartimiento de la cantidad en la que se ajustase la dicha obra entre los dichos feligreses y vecinos de la dicha feligresía, repartiendo al rico como rico y al pobre como pobre lo que le correspondiese de manera que no se haga agravio, y después de hecho el dicho repartimiento cada uno pagará lo que le fuere repartido dentro de dos meses, para que dentro de seis meses, que se contarán desde la publicación de este auto (…) esté ejecutada dicha obra y cada uno de los feligreses por lo que les toca cumpla lo aquí mandado dentro de término señalado (...) so pena de excomunión...

Non coñecemos os motivos concretos, pero non se cumpriron os desexos do señor bispo tal como tiña proxectado, parece ser que as carteiras dos veciños non estaban para alegrías e houbo de buscar unha solución alternativa. Máis adiante no mesmo libro podemos ler a solución que se deu para poder facer as obras descritas.

... Para cumplimiento del mandato (…) sobre que los vecinos levanten las paredes y techo de la Capilla Mayor, deseando Su Ilustrísima que cuanto antes se ejecute y, considerando los caudales y cortos medios de dichos vecinos, daría y dio licencia Su Ilustrísima para que dicho cura pueda sacar, sin incurrir en pena alguna, trescientos reales de las cofradías de dicha feligresía, expresamente ciento de la Cofradía del Santísimo y doscientos del la de Nuestra Señora, para ayuda del coste que tuviese dicha obra, respecto consta a Su Ilustrísima tener alcance y estar surtidas dichas cofradías de cera y lo más necesario.

¿Foron as obras do ano 1693 ou seguintes as que deron a igrexa o tamaño e a forma que tivo ata principios do século pasado?. Probablemente. Nas indagacións que fixemos non atopamos máis obras deste tipo que nos levase a pensar nunha modificación considerable da igrexa, pero non o afirmamos de forma categórica, outra obra que coñecemos, e da que falaremos máis adiante, non lle encontramos reflexo nos ditos libros.

Século XIX
Damos un salto ata o século XIX e no ano 1883 encontramos un acontecemento que pon nome ás dúas campas da igrexa e máis a da capela do San Esteban da Pagá. Don José María Maseda Leitón, cura ecónomo (provisional) de San Miguel en función de delegado episcopal bendice e consagra:

...las dos campanas que existen en la troneras de la espadaña de la iglesia de San Miguel, en honor la una de Jesús María y José y la otra de Santa Bárbara, asimismo practiqué igual ceremonial y en honor de Santo Domingo en la pequeña campana que existe en la espadaña de la capilla de San  Esteban, términos de esta parroquia, a cuya solemnidad asistió gran concurrencia que fue testigo de todo, y entre el, lo fueron también como ministrantes Don Jesús Llenderrozos Quintana coadjutor de estas feligresías y el presbítero de ellas Don Domingo Silva...

E como delegado do señor bispo para tal función, recibiu do Bispado, a auga bendita utilizada para tan solemne acto. No mesmo libro, na parte dos gastos dese ano aparece literal:

Coste de una botella, que vino de Mondoñedo con agua para bendecir las campanas, dos reales.

É xusto pensar que as campas estaban sin bendicir quizais porque eran novas ou levaban pouco tempo na igrexa.  Unha delas colocárase na espadana o ano anterior, en 1882 temos unha anotación do gasto que supuxo o colocala no seu sitio:

Conducción, encepe y colocación de una campana y bajar la vieja, ciento treinta y seis reales.

Observamos por esta época de finais do século XIX unha costume na celebración da festividade do Patrón, e é que a Igrexa colaboraba con unha achega para tal evento, concretamente para os fogos, ou polo menos eso era como se anotaba:

1882. Que di al mayordomo, según costumbre, para la fiesta del Patrono, cuarenta reales.
1883. Se dieron, según costumbre al mayordomo del Patrono, para fuegos cuarenta reales.
1884. Di al mayordomo según costumbre para la fiesta de patrono cuarenta reales.


Novo cura titular da parroquia.
En 1885 faise cargo da parroquia Don José Ramón Pérez Rodríguez. Rexeu a parroquia durante 26 anos, ata o seu falecemento o 6 de outubro de 1911. A sua sepultura esta situada na parede do fondo a esquerda no cemiterio do pobo, cuxa xestión e edificación, estivo ao seu cargo desde o momento en que Venancio Santar Abraído fixo o seu legado. Ignoramos de onde era natural, o oco inferior da mesma “propiedad del párroco José Ramón Pérez Rez.” está ocupada por D. José Pascual Peréz Rodríguez (posiblemente irmán) que faleceu sendo párroco de San Xusto de Cabarcos en 1894, seis anos antes de levantar o cemiterio, o que nos indica que os seus restos foron trasladados desde outro enterramento anterior.

Durante eses 26 anos executáronse moitas melloras e fixéronse adquisicións que modificaron a imaxe exterior e interior da igrexa de San Miguel, moitas delas perduran a día de hoxe, outras perdéronse con algunhas reformas dos últimos anos, como o enreixado de ferro do presbiterio ou o púlpito. O seu sucesor José Teijeira Moreda á súa chegada a parroquia en 1914, nun libro inventario das pertenzas da parroquia e da reitoral, fixo un reconto de ditas obras detallándoas da seguinte maneira:

...Como obras extraordinarias deben anotarse, por orden cronológico las siguentes de D. José Ramón Pérez Rodríguez:

En 1896.- la verja de hierro del batisterio y la pavimentación del templo.

En 1897.- la capa de damásco blanca y rojo y la verja del presbiterio.




Esta obra (o enreixado da foto) tamén aparece no libro de Fábrica como doazón dunha persoa devota que mandou preservar o seu nome.

  1898.- tres albas nuevas de bastante mérito

1899.- Una pila nueva de mármol para el agua bendita y una puerta nueva que se abrió en la Sacristía con solera y escaleras. (esta última anota no libro noventa y tres pesetas.)

No ano de comenzo de século inaugurouse o novo cemiterio construído a expensas do legado de Venancio Santar Abraído. “mediante la superior aprobación del Sr. Obispo y el expediente civil, documentos que obran en este archivo”. Obra que non contou co beneplácito “de varios propietarios y vecinos”  que escribiron ó gobernador civil invocando “la salud pública como máxima ley” (la Idea Moderna, 23 outubro 1900)

D. José Teijeira anota tamén este ano un fermoso terno negro de primeira e un palio de tisú que aproximaron a 900 pesetas. Valora as obras do novo cemiterio en “más de 1.000 pesos”

1901.- En este año se terminaron las obras del nuevo cementerio incluso la capilla y se adquirio una imagen de la Virgen del Carmen, limosna de una persona devota.

1902.- En este año se adquirió un monumento de semana santa con escalera  y custodia donativo de una persona piadosa.

También se adquirió cuartillo y medio de tierra para poder cerrar el atrio, quedando cerrado en este mismo año sin que le cargase nada a la fábrica, contribuyendo la parroquia en el servicio y acarreo de materiales y lo demás por cuenta y buscas del que subscribe. 

 
A construción da parede do atrio o cura José Teijeira no seu libro inventario di que foi no ano 1903, e engade: “con la cruz de mármol comprimido y dos cancillas”. 

Cremos que se refire a cruz que esta sobre a parede do cercado cara a rúa que vai ó rio, que ten na base unha placa coa inscripción “C. Simal 1904 Rivadeo”. Anota tamén neste mesmo libro adquisición de tres casullas de diversos colores.

1904.- Son también data novecientas cuarenta y tres pesetas y cuarenta céntimos que importaron las obras de la iglesia parroquial consistentes en todo el artesonado o cielorrasado, armar la capilla de San Antonio, retejar la dicha Iglesia, zócalo de porlán y otros repasos interiores y exteriores.

1905.- Se hacen dos confesionarios de librillo aprovechando la madera que sirvió de los viejos, para la capillas del Rosario y de San Antonio. 1906.- Por la construcción de un púlpito hecho de madera de castaño con su correspondiente escalera, barnizado y dorado para la iglesia parroquial setecientas cincuenta pesetas.

1907.- De sollar y cielorrasar el coro de la iglesia parroquial con madera de pino rojo  ciento quince pesetas.
Un estandarte de damasco verde con cruz y remates de plata.

1908.- se cargó tres mil trescientas treinta y ocho pesetas por las obras de reparación hechas en la Iglesia parroquial, capilla mayor y sacristía según demuestra el recibo del maestro Don Pascual Rubiños, fecha veintidós de octubre y  con la oportuna licencia del superior.

Destaca este ano como o de máis gasto en obras da igrexa. Obras que posiblemente cambiaron o aspeto da parte do altar maior a da sacristía. Ás citadas anteriormente hay que engadir a do retablo do altar maior que foi donativo anónimo igual que o seu vernizado e dourado feito o ano seguinte. Estamos falando do retablo do altar maior da igrexa colocado fai 112 anos. E non pasamos por alto o nome do autor Pascual Rubiños. Facendo unha busca na Rede aparece como ebanista e mestre de obras, con taller en Mondoñedo, en varias páxinas, en dúas delas vemos que tamén é o autor do retablo da ábsida románica de Santa María de Viveiro en 1901 (www.Semana Santa en Viveiro.com. “Procesión del encuentro de Resurrección”) e do retablo da Igrexa Parroquial do Carme de Mondoñedo no 1900 (Terra e Tempo.gal. “A Rilleira de Ambroz” de Xosé Isidro Fernández.)

Este año se colocó el retablo del altar mayor de madera de castaño, cuyo importe fue dos mil pesetas que no se cargan a la fábrica por ser un donativo. También se coloca en al sacristía el vestuario de ropería, mueble de castaño cuyo coste fueron  doscientas ochenta y tres pesetas que tampoco se cargan a la fábrica.

1909.- En este año se adquirieron las imágenes de los Sagrados Corazones de Jesús y de María, donativo de unos señores de Madrid, y de la Virgen de los Remedios oferta de una persona de esta parroquia residente en la Argentina...

1910.- En este año se doró y barnizó el altar mayor de esta parroquia costando la cantidad de mil cien pesetas donativo de un particular.

Con un novo altar maior este ano tamén se suma ao patrimonio  da parroquia e ou culto unha nova imaxe para lucir nel: a do santo Patrón



En este año se adquirieron las imágenes del arcángel San Miguel y de San Ramón por donativo de una persona piadosa de esta parroquia.

Sobre todas estas obras e compras  D. José Teijeira Moreda anota no seu caderno:

...si bien tuvo para ellas limosnas de consideración, no por ello le es menos deudora la iglesia, sino mas bien un motivo de mayor reconocimiento ya que eso mismo se debe a su celo y actividad. Digno de eterna memoria es el difunto párroco de San Miguel...

Como vimos D. José Ramón tivo doazóns importantes para a igrexa, empezando pola que supuxo un novo cemiterio, que por outra parte significaba una fonte de ingresos para a fábrica pola venda de novos nichos a razón de 150 pesetas a propiedade de tres ocos.

Persoas devotas e desprendidas hainas en todas as parroquias, e máis naqueles anos que as crenzas relixiosas eran máis profundas, e eran máis as persoas que vivían unha vida piadosa e de caridade coa esperanza de non perder a luz que ilumina o camiño da vida eterna. Non é menos certo que D. José Ramón coincidiu en San Miguel con unha familia que, polo que puidemos coñecer dos seus membros, consideramos que eran devotos crentes e gozaban dunha posición económica desafogada: A familia Santar Abraído. Os descendentes do cirurxián Fernando Santar, as tres fillas solteiras, Escolática, Carmen e Vicenta, e o fillo, Venancio, que finou en 1898 despois de volver da emigración con capital suficiente, como para dotar a parroquia con un novo cemiterio e deixar un legado para repartir a cen mozas pobres e honradas, que algunha noticia de prensa valoraba en 80.000 pesetas da época, e que sete anos despois de falecido,  as supostas beneficiarias estaban reclamando. Eran catro os administradores testamentarios encargados: Domingo Pazo Basanta, Ramón López Fernández, o cura D. José Ramón e a irmá do filántropo, Vicenta. Por outra parte as tres irmáns viviron mentres o párroco gobernou a parroquia. Escolástica morreu no ano 1896, Carmen no 1900, e Vicenta, a máis nova, no 1932; pero hai un dato máis, Carmen ao morrer deixou unha filla maior de idade e un fillo de 11 anos, Fernando, cuxo destino parecía marcado polas circunstancias persoais cara ao seminario. Fernando morreu aos 31 anos de idade sendo presbítero en 1920, e deixou como legado a igrexa e ao párroco D. José Teijeira, as súas pertenzas persoais relativas ao culto, e dicir: un cáliz de prata con patena e culleriña do mesmo metal dentro dunha caixa de madeira, recuberta de pel e forrada de terciopelo;  unha casulla branca, estola e manípulo; un alba, tres bonetes de raso, tres  sobrepelices e outras prendas máis. Este cáliz ten a súa pequena historia, pois foi entregado “con outros muchos objetos en Palacio” para as igrexas devastadas. Posteriormente ao falecemento de D. José Teijeira, as súas sobriñas Josefa e Regina regalaron a parroquia de San Miguel outro cáliz e patena metidos na mesma caixa de pel. Asi o recolle D. Manuel Maseda Otero no libro de inventarios en 1945.

Exposto isto, tampouco temos máis probas documentais para soster que a familia Santar estivera detrás de algunhas das doazóns para as obras descritas na igrexa de San Miguel durante estes anos, só é unha coincidencia temporal e non pasan de ser indicios circunstanciais.

Despois de D. José Ramón Pérez Rodríguez a parroquia foi atendida provisionalmente por Vicente García Hermida, de Ribadeo.

Nesta provisionalidade, nos primeiros anos do século XX, o século dos avances tecnolóxicos, o templo foi testemuña da chegada da modernidade industrial ás parroquias e vilas da Mariña. En 1912 instalouse na igrexa a luz eléctrica. O evento visto coa perspectiva dos anos que pasaron tivo que ser todo un acontecemento. Posiblemente outras casas e negocios de San Miguel xa desfrutaran da enerxía eléctrica. A central “Electra del Masma”, construída por José Reimunde e Damián López no Rio Masma cerca da Cazolga, empezara a producir enerxía eléctrica cinco anos antes aproximadamente, e xa tiña tendidos ata Lourenza, Foz e Ribadeo.  Quedaban atrás as lámpadas de aceite, as velas, os candís de carburo... no que se refire a iluminación doméstica, porque a cera, como en séculos pasados, seguiu sendo por moitos anos un artigo insubstituíble e un capítulo importante no culto das nosas igrexas.

1912.- Por instalar la luz eléctrica en la iglesia 9,50 pesetas
Por arreglo y ampliación del atrio 273,50 pesetas
Este año se adquirió la imagen de la Purísima.
  Por construcción de un altar nuevo para la Purísima Concepción 208,50  pesetas
Por arreglo del armónium y materiales para el mismo 51,35 pesetas.

A partir deste ano tamén aparece un gasto máis nas contas da igrexa:

1917.- Por alumbrado de la iglesia a Eugenio Leitón 14 pesetas.
1919.-Por alumbrado eléctrico durante el año a Eugenio Leitón 23,50 pesetas.

Nota: As imaxes anteditas presiden o altar maior da igrexa, O Sagrado Corazon de Xesús, A Purisima, o Arcanxo San Miguel, San Ramòn Notato e a dereita (fora da foto) O Sagrado Corazón de María, pero non podemos confirmar que sexan as adquiridas nestes anos descritos.


Novo cura titular da parroquia.

El parroco que subscribe tomó posesión de este curato de San Miguel de Reinante el día veintiocho de junio de mil novecientos catorce.
José Teijeira y Moreda



A nós chegaron referencias orais que se referían a José Teijeira como o “Cura do Claveiro”. Era natural de Santa Cilla, parroquia do Concello de Foz, e non tivo relación coa familia Claveiro ata que Regina, unha sobriña que o acompañaba en San Miguel, se casou con José María García Díaz, O Claveiro. Os recordos que nos transmitiron tamén falan dunha persoa bondadosa xusta e comprensiva.

Foi cura de San Miguel durante 30 anos, entre eles os do levantamento militar franquista, difíciles sempre, mesmo en zonas onde o enfrontamento armado non foi salientable.


Na sua permanencia ao fronte da parroquia fíxose o cambio mais visible na igrexa: a torre da entrada principal. O cemiterio novo seguía sumando sepulturas a razón de 50 pesetas por oco.  Paralelamente seguen as obras nel e no atrio da igrexa, na parte que ocupara o vello cemiterio.

1915.-  Por arreglar el reloj de la iglesia a don Gervasio González seis pesetas.
A José Barreira por veintitrés días de trabajo en el cementerio de arriba cuarenta y seis pesetas.
Al mismo Barreira por sacar escombros y otros arreglos en el cementerio viejo treinta y nueve pesetas y cincuenta céntimos.
A Plácido Blanco por arrastre de arena para el mismo cementerio y para el de arriba en tres días de carreteo dieciséis pesetas.

1916.- A Gervasio González por un confesionario nuevo hecho por orden del señor obispo, noventa y ocho pesetas y treinta céntimos.
A Doña Amadora Moreda por artículos de ferretería para poner ventanas en la iglesia de  poder cerrar y abrir, trece pesetas.
A Gervasio González por 30 fanegas de cal para las obras del cementerio nuevo que hago debidamente autorizado, ochenta pesetas.
Por una pila de marmol para bautizar, traida por orden del sr. Obispo, ciento ochenta pesetas.

1917.- A Enrique Fernández por levantar dos paredes del cementerio nuevo y algunos materiales para ellas autorizado por el prelado doscientas sesenta y ocho pesetas y cincuenta céntimos.
A Narciso López carpintero de esta parroquia por el artesonado del retablo un candelabro de cerezo para el cirio pascual y una caña (?) para las tres marías le pagué cincuenta pesetas.
A José Ramil cementarista de Ribadeo por una cruz para el cementerio viejo cincuenta pesetas.

Pensamos, sin moitas dúbidas, que esta cruz era a que estaba encima dun libro aberto, tamén de cemento, era o monumento de recordo do camposanto vello. Estaba pegado a casa que se tirou nos anos noventa para ampliar a entrada ao atrio, e nesa obra desapareceu do seu sitio.


A José Ramil por once remates para las columnas del antiguo cementerio cuarenta y dos pesetas.


A Juan Antonio Fernández, maestro de obras, por dar cales a las paredes de cementerio, menos la del poniente, y materiales que trajo, peones y obreros, trescientas sesenta y cuatro pesetas y sesenta céntimos.
A Ricardo Barreira por catorce días de jornales en los cementerios y atrio treinta y cinco pesetas.


1918.- A Gervasio González por una cruz de cemento para el cementerio nuevo  su colocación sobre el osario común y cerrar los dos huecos del mismo treinta ptas.



Esta anotación refírese a exhumación de restos do antigo cemiterio no fronte da igrexa e o traslado a dous nichos do novo, situados na parede do fondo a dereita, que conserva a dita cruz de cemento.

Reforma del coro por el maestro Gervasio González doscientas ochenta y una pesetas y setenta y cinco céntimos.
Escalera del campanario hecha por el mismo maestro doscientas treinta y nueve pesetas y veinte céntimos.

1920.-  A Francisco López, vinotero por cinco arrobas de vino para celebrar, sesenta y dos pesetas y cincuenta céntimos.”
 Una pila de agua bendita de mármol de las Sasdónigas, de las modernas, con llave de metal cincuenta pesetas.
Una lámpara de plata meneses que arde en el altar de la Inmaculada Concepción que donó para este fin Doña Concepción Rodríguez Murias.
Una preciosa imagen del Niño Jesús que regaló dicha señora para el catecismo de esta parroquia.

1921.-  Arreglar la araña y reparación de piezas destrozadas y rotas al caerse pagué a D. Eugenio Leitón veinte pesetas.
 
1926.- Por reforma del presbiterio y pavimentación del mismo en mármol y mosaico con cemento mano de obra y demás gastos pagué a don Gervasio González autorizado por el Sr. Obispo, seiscientas cincuenta y cinco pesetas y noventa y cinco céntimos.

1927.- A Máximino Rocha por arreglar el altar del Rosario cuarenta pesetas
Por la pintura a Ramón Abraído, veintinueve pesetas y cincuenta y cinco céntimos.

Nota: para hacer constar que Dª Manuela López regaló para el altar de San Antonio un juego de manteles, y Dª María Dorado de Méndez un frontal Blanco para el altar mayor pintado de su mano en Cienfuegos, La Habana.
Asinado: José Teijeira y Moreda.

Este ano aparecen amais unha serie de regalos de varias persoas devotas, como son dous candelabros e un crucifixo, unha coroa e un manto negro para a Virxe dos Dores “y finalmente una imagen preciosa del Stmo. Rosario”, que donó la virtuosa Srta Rosa Martínez Rodríguez.


Falamos máis arriba dunha obra da que non encontramos información nos libros do arquivo parroquial, sendo precisamente a que despertou a nosa curiosidade para empezar a  escrutar a historia da parroquia. A obra non foi menor, estamos falando da torre da igrexa, e xa non encontramos testemuñas orais que nos falen dela. Só chegaron a nós dúas fotos da obra, e si unha imaxe vale máis que mil palabras neste caso temos o dobre. Estas imaxes certifican que a nosa igrexa mudou a fachada da entrada principal, cambiando unha espadana barroca con unha parte alta de cantaría de tres vanos con dúas campas nos dous inferiores, por unha torre campanario de base cadrada con catro partes diferenciadas. As dúas primeiras de granito, a terceira de ladrillo recebado de cemento, no que están os ocos das campas de do reloxo, e a máis alta, do mesmo material formando unha cúpula circular con 8 ocos con arco de medio punto.




A fotografía da fachada antiga indícanos que as obras empezaron despois do ana 1917, pois xa se ve a esquerda un remate das columnas do cemiterio vello que se puxeron ese ano, e hai outros dous datos que nos dan algunha sinal de que está rematada. No decorrer dos anos nesta historia chegamos ao ano 1929, e aquí encontramos dous apuntes de gasto que parecen complementar unha torre xa acabaada:

Adquisición de materiales y colocación del pararrayos de esta iglesia, pagué a un técnico de Villanueva, doscientas treinta pesetas.

A Don Ramón Martínez Pérez por montaje y materiales de los dos yugos de las campanas, cuatrocientas quince pesetas.

O pararraios poríase, como é natural, no cumio da torre, pero non é unha sinal fiable do remate, porque puido pasar un tempo, incluso anos, sin o aparello; non así as campas, no nos imaxinamos unha igrexa sin campas, e como se ve na foto da torre en construción, xa están colocadas antes de desfacer o andamio. Si ben o apunte do libro só fala dos xugos de madeira e a colocación, tamén nos parece natural que coa torre nova subiran as campas con madeiras novas. Con estes datos parece que podemos concluír que  no ano 1929 estaba rematada.

Quedan algunhas incógnitas amais dos anos concretos de construción: quen promoveu o cambio, de onde saíron os fondos ou quen pagou a obra.  Dolores García, sobriña do cura José Teijeira Moreda, informounos que cría recordar que para rematala o seu tio tivera que vender unha terra; si isto foi así tamén cabe a posibilidade de que fose construída en “dúas fases”.

Outros apuntes deste mesmo ano tamén son obras de reparación e adecentamento.

1929.- A Narciso Dorado López por dar cales al frente norte de la iglesia, cuatro cientas ochenta y seis pesetas y cincuenta céntimos.
Por dos carros de losa traídas de las canteras de la Insua, treinta y cinco pesetas.

Si no ano 1929 se deron cales pola fachada norte, no 1930 foi a fachada sur a renovada. Tamén se fai unha mesa de autopsias xa desaparecida, recordemos que estaba nun pequeno recinto pegado a parede do cemiterio onde hoxe están os lavabos.

Por traslado del cementerio de párvulos, construcción del nuevo, cales cemento y mesa de autopsias, pagué a D. Maximino Rocha trescientas noventa y cuatro ptas.

1938.-  A Narciso Dorado se le pagan por cemento y empleo en el suelo de la  torre de esta iglesia veintitres ptas.
Este año hubo el donativo de una imagen de San José que regaló a esta iglesia Dª Dolores García Díaz.

1942.- Una piedra de marmol para la entrada del cementerio 10 ptas.

Hago constar que Don Manuel Martínez Murias pago setecientas ptas. A Narciso López por pintar, barnizar a muñeca el retablo del altar del Carmen, o sea con goma laca.
San Miguel mayo de 1951

1943.- Cuerda y alambre a Abraído para toque de campanas desde casa veinte ptas y cincuenta cts.

Durante este año de 1943 falece  D. José Teijeira Moreda, e ata abril de 1945 firma os libros da parroquia, (P.O.) D.Manuel Maseda Otero párroco de Santiago de Reinante. Desde abril de 1945 ata xuño de 1949 pasa a exercer como cura D. José Louro Méndez que logo sería cura párroco de Benquerencia.
En xuño de 1949 faise cargo da parroquia D.Benjamín Prieto, durante 5 anos.

1952.- A Benigno Rocha  por hacer las cancillas del atrio, las tres, quinientas una ptas.

En xaneiro de 1955 toma posesión da parroquia como cura titular D. Pedro Cedrón Rivas que era natural de Ferreira a Vella, concello de Riotorto, e anteriormente fora cura párroco de Rinlo, onde ten unha rúa dedicada ó seu nome. Exerceu ata mediados do ano 1966.

1957.- Reparación del armonio, material y mano de obra doscientas diez ptas.
A Ramón González por material y mano de obra para pintar la iglesia quinientas ochenta ptas.

1958.- Por reparación del reloj a Celso Vázquez setenta y cinco ptas.

1964.- Reparación del armonio al “Valenciano” de Ribadeo y material trescientas ptas.

En setembro de 1966 faise cargo da parroquia D. Ricardo Díaz e durante 1967 fai obras de  pintando de toda a igrexa por dentro, dota a igrexa de bancos novos retirando así todos os reclinatorios particulares que cubrían a maior parte da superficie da igrexa. Realizando estes traballos de pintura foi cando, por casualidade, se descubriu o arco de cantería, que estaba cuberto con unha capa de cal, situado entre o presbiterio e a nave da igrexa.

Por bancos y obras en la iglesia 86.237 pesetas

A don Ricardo, que pasou a ser arcipreste de Ribadeo, sucedeuno en 1980 D. Jesús Otero Méndez ata o seu falecemento en febreiro de 2014. A sua aportación máis salientable para a igrexa foi quizais comprar e derrubar a casa pegada ao xardín do atrio, para facelo máis amplo e unha entrada máis accesible. Nos últimos anos tivo qu exercer simultaneamente como cura de varias parroquias da contorna.

Desde abril de 2014 é párroco de San Miguel, e outras varias parroquias da Mariña D. José Boullosa.